Atasözü
Bir atasözü (Latince: proverbium), sağduyu veya deneyime dayalı olarak algılanan bir gerçeği ifade eden basit ve anlayışlı, geleneksel bir sözdür. Atasözleri genellikle metaforiktir ve kalıplaşmış bir dil kullanır. Bir atasözü cümlesi veya atasözü ifadesi, atasözlerine benzer ve sözlü gelenekle aktarılan geleneksel bir söz türüdür. Aralarındaki fark, bir atasözünün sabit bir ifade olması, atasözü cümlesinin ise bağlamın gramerine uyacak şekilde değişikliklere izin vermesidir. Toplu olarak bir folklor türü oluştururlar. ⓘ
Bazı atasözleri birden fazla dilde mevcuttur çünkü insanlar bunları temas halinde oldukları dillerden ve kültürlerden ödünç alırlar. Batı'da, İncil (Atasözleri Kitabı dahil ancak bununla sınırlı olmamak üzere) ve Ortaçağ Latincesi (Erasmus'un çalışmalarının yardımıyla) atasözlerinin yayılmasında önemli bir rol oynamıştır. Bununla birlikte, İncil'deki tüm atasözleri aynı ölçüde yayılmamıştır: bir akademisyen, İncil'in başlıca ruhani kitap olduğu kültürlerde "İncil'den kaynaklanan üç yüz ila beş yüz arasında atasözü" bulunduğunu gösteren kanıtlar toplamış, bir diğeri ise Avrupa'da en yaygın ve yaygın 106 atasözünden 11'inin İncil'den olduğunu göstermiştir. Bununla birlikte, hemen hemen her kültürün kendine özgü atasözleri vardır. ⓘ
ⓘ |
Vikisözlük'te Kategori:Atasözü_(Türkçe) ile ilgili tanım bulabilirsiniz. |
Atasözü geçmişten günümüze gelen, uzun deneyimlerden yararlanarak kısa ve özlü öğütler veren, toplum tarafından benimsenerek ortak olarak kullanılan kalıplaşmış sözlerdir. Türkçede "sav" ve "irsal-i mesel, darb-ı mesel" olarak da adlandırılır. ⓘ
Atasözleri bir toplumun duygu, düşünce, inanç ve kültür yapısını yansıtır. Atasözleri, kim tarafından ne zaman söylendiği bilinmediğinden anonimdir. Bu sözler topluma mâl olmuş, toplum tarafından benimsenmiş ve yüzyılların düşünce ve mantık isteminden geçerek günümüze ulaşmış kısa ve özlü sözlerdir. Atasözleri, bir düşünce açıklanırken ya da savunulurken tanık olarak da gösterilirler. ⓘ
Atasözleri, halkın yalnızca ortak duygu ve düşüncelerini değil ortak dil zevkini de yansıtır. ⓘ
Tanımlar
Lord John Russell (1850 civarı) şiirsel bir şekilde "atasözünün bir kişinin zekâsı ve birçok kişinin bilgeliği" olduğunu gözlemlemiştir. Ancak "atasözü" kelimesine teorisyenlerin ihtiyaç duyduğu türden bir tanım getirmenin zor bir iş olduğu kanıtlanmıştır ve akademisyenler sık sık Archer Taylor'ın "bir atasözünün bilimsel bir tanımını formüle etmenin bu girişimin karşılığını veremeyecek kadar zor olduğu" argümanından alıntı yapsalar da... Söylenemez bir nitelik bize bu cümlenin atasözü olduğunu, diğerinin ise olmadığını söyler. Dolayısıyla hiçbir tanım, bir cümlenin atasözü olduğunu kesin olarak tespit etmemizi sağlayamaz." Birçok atasözü öğrencisi, atasözlerinin temel özelliklerini maddeleştirmeye çalışmıştır. ⓘ
Daha yapıcı bir şekilde, Mieder şu tanımı önermiştir: "Bir atasözü, bilgeliği, gerçeği, ahlakı ve geleneksel görüşleri mecazi, sabit ve ezberlenebilir bir biçimde içeren ve nesilden nesile aktarılan kısa, genel olarak bilinen bir halk cümlesidir". Norrick, atasözlerini deyimlerden, klişelerden vb. ayırmak için, aslen dilbilim için geliştirilmiş soyut bir araç olan ayırt edici özellikler tablosu oluşturmuştur. Prahlad, atasözlerini yakından ilişkili diğer bazı söz türlerinden ayırır: "Gerçek atasözleri, atasözü cümleleri, Wellerisms, özdeyişler, alıntılar ve atasözü karşılaştırmaları gibi diğer atasözü türlerinden de ayırt edilmelidir." Zolfaghari ve Ameri, Farsça atasözlerine dayanarak aşağıdaki tanımı önermektedir: "Atasözü, akıcı anlatımı, ifade açıklığı, basitliği, genişliği ve genelliği ile halk arasında iyi bilinen ve bazen ritmik olan, öğüt, bilgece temalar ve etnik deneyimler içeren, benzetme, mecaz ya da ironi içeren, değiştirilerek ya da değiştirilmeden kullanılan kısa bir cümledir." ⓘ
İngilizcede yaygın olarak "atasözü" olarak adlandırılan birçok deyiş vardır, örneğin hava durumu deyişleri gibi. Ancak Alan Dundes, bu tür sözlerin gerçekten atasözleri arasında sayılmasını reddetmektedir: "Hava durumu atasözleri atasözü müdür? Ben kesinlikle 'Hayır' derim!" "Atasözü" tanımı da yıllar içinde değişmiştir. Örneğin, 1883 yılında "Bir Yorkshire atasözü" olarak etiketlenen şu söz bugün çoğu kişi tarafından atasözü olarak sınıflandırılmamaktadır: "Throp'un karısının kendini bulaşık beziyle asması kadar kalabalık". Türkçede de "atasözü" tanımının değiştiği görülmektedir. ⓘ
Diğer dil ve kültürlerde de "atasözü" tanımı İngilizceden farklıdır. Gana'nın Chumburung dilinde "aŋase gerçek atasözleri, akpare ise mecazi atasözleridir". Nijerya'nın Bini dilinde "atasözü "nü tercüme etmek için kullanılan üç kelime vardır: ere, ivbe ve itan. Bunlardan ilki tarihi olaylarla, ikincisi güncel olaylarla ilgilidir, üçüncüsü ise "resmi söylemdeki dilsel süslemedir". Pakistan ve Afganistan Belucileri arasında sıradan atasözleri için batal ve "arka plan hikâyeleri içeren atasözleri" için bassīttuks sözcükleri bulunmaktadır. ⓘ
Bazı deyişlerde atasözleri ve bilmeceleri birleştiren dil toplulukları da vardır, bu da bazı akademisyenlerin "atasözü bilmeceleri" etiketini yaratmasına yol açmıştır. ⓘ
Bir başka benzer yapı da deyimsel ifadelerdir. Bazen deyimsel ifade ile atasözü ifadesi arasında bir ayrım yapmak zordur. Her ikisinde de anlam, ifadeden hemen sonra gelmez. Aralarındaki fark, deyimsel bir ifadenin bileşenlerinde mecazi bir dil içermesi, atasözü ifadesinde ise mecazi anlamın gerçek anlamının uzantısı olmasıdır. Bazı uzmanlar atasözleri ve atasözü cümlelerini deyim türleri olarak sınıflandırır. ⓘ
Örnekler
_abbatiale_1.jpg)
- Acele işe şeytan karışır
- Bir dikişte dokuz kurtarır
- Cehalet mutluluktur
- Dökülen/saçılan süt için ağlamamalı.
- Köprüye gelene kadar köprüyü geçme
- Camdan evlerde yaşayanlar taş atmamalıdır.
- Şans cesurların yanındadır
- İyi başlayan işin yarısı bitmiştir.
- Biraz öğrenme tehlikeli bir şeydir
- Yuvarlanan taş yosun tutmaz.
- Şişman kadın şarkı söyleyene kadar her şey bitmez.
- Çöp girer, çöp çıkar
- Zavallı bir işçi aletlerini suçlar.
- Bir köpek insanın en iyi dostudur.
- Günde bir elma doktoru uzak tutar
- Ayakkabı uyuyorsa, giy!
- İnternette kimse senin köpek olduğunu bilmez.
- Yavaş ve istikrarlı olan yarışı kazanır
- Tavuklarınızı yumurtadan çıkmadan saymayın
- Pratik yapmak mükemmelleştirir.
- Tüm yumurtalarınızı tek bir sepete koymayın
- Kilometreniz değişebilir
- Parıldayan her şey altın değildir
- Hem pastanızı alıp hem de yiyemezsiniz
- Büyük güç büyük sorumluluk getirir
- Düşmanımın düşmanı dostumdur ⓘ
Kaynaklar
Atasözleri çeşitli kaynaklardan gelmektedir. Konfüçyüs, Platon, Baltasar Gracián, vb. gibi bazıları gerçekten de insanların dil üzerine kafa yormalarının ve dil üretmelerinin sonucudur. Diğerleri ise şiir, hikaye, şarkı, reklam, film, edebiyat gibi çok çeşitli kaynaklardan alınmıştır. İsa'nın, Shakespeare'in ve diğerlerinin iyi bilinen bazı sözleri, yaratıldıkları sırada orijinal olmalarına rağmen atasözü haline gelmiştir ve bu sözlerin çoğu ilk üretildiklerinde atasözü olarak görülmemiştir. Birçok atasözü de hikayelere, genellikle de bir hikayenin sonuna dayanır. Örneğin, "Kediyi kim zil edecek?" atasözü, farelerin kediden nasıl korunacaklarını planladıkları bir hikayenin sonundan alınmıştır. ⓘ
J.R.R. Tolkien gibi bazı yazarlar yazılarında atasözleri yaratmış ve bu atasözlerinden bazıları toplumun geneline yayılmıştır. Benzer şekilde, C.S. Lewis'in Narnia Günlükleri'nde yer alan tenceredeki ıstakozla ilgili atasözü de yaygınlık kazanmıştır. Bu gibi durumlarda, kurgusal toplumlar için kasıtlı olarak yaratılan atasözleri gerçek toplumlarda atasözü haline gelmiştir. Gerçek bir toplumda geçen kurgusal bir hikayede, Forrest Gump filmi "Hayat bir kutu çikolata gibidir" sözünü geniş toplumlara tanıtmıştır. En azından bir örnekte, bir yazar tarafından kasıtlı olarak yaratılan bir atasözünün, bunu yerleşik bir Çin atasözü zanneden bir başkası tarafından safça alınıp kullanıldığı görülmektedir: Ford Madox Ford, Ernest Bramah'dan "Kutsal İmparatorun şahsını Alçak Çay Evinde aramak ikiyüzlülük olur" atasözünü almıştır. ⓘ
"Dünyada kaydedilmiş diğer tüm atasözlerinden daha uzun bir geçmişe" sahip olan ve "M.Ö. 1800'lere" kadar uzanan atasözü, bir Sümer kil tabletinde yer almaktadır: "Çok aceleci davranan fahişe, körü doğurmuştur". Birçok atasözü eski olsa da, hepsi bir noktada birileri tarafından yeni yaratılmıştır. Bazen bir atasözünün yeni icat edildiğini, Haiti atasözü "Mikrodalgada pişirilen balık yıldırımdan korkmaz" gibi yeni bir şeye atıfta bulunarak anlamak kolaydır. Benzer şekilde, wil-muturi, ferh u duluri "Kadınlar ve motosikletler neşe ve kederdir" şeklinde yeni bir Malta atasözü vardır; atasözü açıkça yenidir, ancak yine de kafiyeli geleneksel tarzda bir beyit olarak oluşturulmuştur. Ayrıca Etiyopya'nın Kafa dilinde 1980'lerdeki zorunlu askerliğe atıfta bulunan bir atasözü vardır: "...kendini saklayan çocuk sahibi olmak için yaşadı." Bir Moğol atasözü de yakın tarihli bir kökene işaret etmektedir: "Altının üzerinde oturan bir dilenci; kenarda yığılı köpük kauçuk." Yakın zamana ait olduğu açık olan bir başka atasözü örneği de Sesotho'dan: "Bir hata matbaacıyla birlikte gider." Kenya'da bir siyasi aday 1995 yılındaki kampanyasında yeni bir atasözünü popüler hale getirmiştir: Chuth ber "Immediacy is best". "Bu atasözü o zamandan beri hızlı hareket etmeyi teşvik etmek için başka bağlamlarda da kullanılıyor." 20. yüzyılda 1.400'den fazla yeni İngilizce atasözünün icat edildiği ve yaygınlık kazandığı söylenmektedir. ⓘ
Bu atasözü yaratma süreci her zaman devam etmekte, böylece sürekli olarak yeni atasözleri yaratılmaktadır. Yeterli sayıda insan tarafından benimsenen ve kullanılan bu sözler o toplumda atasözü haline gelir. ⓘ
Yorumlar
Atasözlerini yorumlamak genellikle karmaşıktır, ancak en iyi şekilde bir bağlam içinde yapılır. Diğer kültürlerdeki atasözlerini yorumlamak, kişinin kendi kültüründeki atasözlerini yorumlamaktan çok daha zordur. İngilizce konuşulan kültürlerde bile "Yuvarlanan taş yosun tutmaz" atasözünün nasıl yorumlanacağı konusunda görüş ayrılıkları vardır. Bazıları bu atasözünü, yosunu kazanç gibi olumlu bir şey olarak görerek hareket etmeye devam eden bir kişiyi kınamak olarak görürken; diğerleri bu atasözünü, yosunu olumsuz alışkanlıklar gibi olumsuz bir şey olarak görerek hareket etmeye ve gelişmeye devam eden insanları övmek olarak görmektedir. ⓘ
Benzer şekilde, Tacikçe konuşanlar arasında "Bir elin nesi var, iki elin sesi var" atasözünün iki önemli farklı yorumu vardır. Çoğu kişi bu atasözünü takım çalışmasını teşvik etmek olarak görür. Diğerleri ise bunu bir tartışmanın iki kişi gerektirdiği şeklinde anlıyor. Uç bir örnek olarak, Gana'da çalışan bir araştırmacı, tek bir Akan atasözü için on iki farklı yorum yapıldığını tespit etmiştir. Atasözü yorumu, bir kültür içindeki insanlar için bile otomatik değildir: Owomoyela bir Yoruba radyo programında insanlardan bilmedikleri bir Yoruba atasözünü yorumlamalarının istendiğini, "çok az kişinin bunu yapabildiğini" anlatıyor. Siran, Kamerun'un geleneksel Vute dili konuşulan bölgesinden taşınan insanların, hala Vute dili konuşuyor olsalar bile, Vute atasözlerini doğru yorumlayamadıklarını tespit etmiştir. Onların yorumları gerçekçi olma eğilimindeydi. ⓘ
Çocuklar bazen atasözlerini gerçek anlamda yorumlar, gelenekselleşmiş metaforu nasıl anlayacaklarını henüz bilmezler. Atasözlerinin yorumlanması beyin yaralanmaları ve hastalıklarından da etkilenir: "Şizofreninin ayırt edici özelliklerinden biri atasözlerinin yorumlanmasındaki bozukluktur." ⓘ
Özellikler
Dilbilgisel yapılar
Çeşitli dillerde atasözleri çok çeşitli gramer yapılarıyla bulunur. Örneğin İngilizce'de aşağıdaki yapıları (diğerlerine ek olarak) buluruz:
- Emir kipi, olumsuz - Ölü bir atı dövmeyin.
- Emir kipi, olumlu - Eğer ayakkabı uyuyorsa, giy!
- Paralel ifadeler - Çöp içeri, çöp dışarı.
- Retorik soru - Papa Katolik mi?
- Beyan cümlesi - Bir kuşun tüyleri bir araya gelir. ⓘ
Bununla birlikte, insanlar genellikle bir atasözünün tamamına atıfta bulunmak için atasözünün sadece bir kısmını alıntılarlar; örneğin "Aşkta ve savaşta her şey mübahtır" yerine "Her şey mübahtır" ve "Yuvarlanan taş yosun tutmaz" yerine "Yuvarlanan taş" gibi. ⓘ
Atasözlerinin grameri her zaman konuşma dilinin tipik grameri değildir, genellikle kafiye veya odaklanma sağlamak için öğeler yer değiştirir. ⓘ
Bir başka gramer yapısı türü de wellerismdir, bir konuşmacı ve bir alıntı, genellikle olağandışı bir durumla, aşağıdaki gibi, birçok dilde bulunan bir wellerism atasözünün bir temsilcisi: "Gelin dans edemedi; 'Odanın zemini düz değil' dedi." ⓘ
Atasözlerindeki bir diğer dilbilgisel yapı türü de kısa diyaloglardır:
- Şor/Khkas (Güney Sibirya): "Deveye sormuşlar, 'Boynun neden eğri? Deve kükreyerek gülmüş, 'Benim neyim düz ki?"
- Ermenice: "Şaraba sormuşlar, 'Daha fazlasını inşa mı ettin, yoksa yıktın mı? O da 'Ben bina yapmayı bilmem, yıkmayı çok bilirim' demiş."
- Bakgatla (a.k.a. Tswana): "Thukhui çakalı 'Hızlı koşabilirim' dedi. Ama kumlar 'Biz genişiz' dedi." (Botsvana)
- Bamana: "'Konuşma, seni iyi yapan neydi?' 'Olduğum gibiyim,' dedi Konuşma. 'Seni kötü yapan neydi?' 'Olduğum gibi,' dedi Konuşma." (Mali) ⓘ
Muhafazakâr dil
Birçok atasözü hem şiirsel hem de geleneksel olduğu için, genellikle sabit formlarda aktarılırlar. Konuşma dili değişse de, birçok atasözü genellikle muhafazakar, hatta arkaik bir biçimde korunur. Örneğin İngilizcede "betwixt" pek çok kişi tarafından kullanılmaz, ancak "There is many a slip 'twixt the cup and the lip" atasözünde bir şekli hala duyulur (veya okunur). Muhafazakâr biçim vezni ve kafiyeyi korur. Atasözlerinin bu muhafazakâr yapısı, Amharca, Yunanca, Nsenga, Lehçe, Venda, İbranice ve Giriama'da belgelendiği gibi, arkaik kelimelerin ve gramer yapılarının bireysel atasözlerinde korunmasına neden olabilir. ⓘ
Buna ek olarak, atasözleri bir zamanlar bir toplumda daha yaygın olarak bilinen, ancak artık o kadar yaygın olarak bilinmeyen dillerde hala kullanılıyor olabilir. Örneğin, İngilizce konuşanlar, eskiden eğitimli sınıf tarafından yaygın olarak anlaşılan dillerden alınmış bazı İngilizce olmayan atasözlerini kullanırlar, örneğin Fransızca'dan "C'est la vie" ve Latince'den "Carpe diem". ⓘ
Atasözleri genellikle nesiller boyunca aktarılır. Bu nedenle, "birçok atasözü eski ölçülere, belirsiz mesleklere, modası geçmiş silahlara, bilinmeyen bitkilere, hayvanlara, isimlere ve diğer çeşitli geleneksel konulara atıfta bulunur." Bu nedenle, daha geniş toplumda daha az yaygın ve arkaik hale gelen kelimeleri korumaları yaygındır. Duvar resimleri, oymalar ve camlar gibi somut formlardaki arkaik atasözleri, York'taki bir vitray penceredeki Anglo-Fransız atasözü gibi, formlarının dili artık yaygın olarak anlaşılmadıktan sonra bile görülebilir. ⓘ
Ödünç alma ve yayılma
Atasözleri sıklıkla ve kolaylıkla bir dilden diğerine tercüme edilir ve aktarılır. "Atasözlerinin türetilmesi kadar belirsiz bir şey yoktur, aynı atasözü tüm uluslarda sıklıkla bulunur ve babasını belirlemek imkansızdır." ⓘ
Atasözleri genellikle dil, din ve hatta zaman sınırlarının ötesine ödünç alınır. Örneğin, yaklaşık olarak "Kapalı ağıza sinek girmez" şeklinde bir atasözü şu anda İspanya, Fransa, Etiyopya ve aradaki birçok ülkede bulunmaktadır. Pek çok yerde gerçek bir yerel atasözü olarak benimsenmiştir ve komşular tarafından paylaşıldığı için herhangi bir atasözü koleksiyonundan çıkarılmamalıdır. Bununla birlikte, birçok dilden ve binlerce yıldan geçmesine rağmen, atasözünün izi eski bir Babil atasözüne kadar sürülebilir (Pritchard 1958: 146). Yaygın olarak kullanılan bir başka atasözü örneği de Afganistan'ın Peşai ve Kenya'nın Orma dillerinde ve muhtemelen bu diller arasında kalan yerlerde bulunan "Boğulan kişi [kurbağaların] köpüğüne yapışır" atasözüdür. ⓘ
Tek elle el çırpmakla ilgili atasözleri Afganistan'daki Dari'den Japonya'ya kadar Asya'nın her yerinde yaygındır. Hindistan ve komşuları ile Avrupa gibi belirli bölgelerde atasözlerinin yayılmasına yönelik bazı çalışmalar yapılmıştır. Atasözlerinin ödünç alınması ve yayılmasına ilişkin uç bir örnek, Esperanto için bir atasözleri külliyatı oluşturmak amacıyla yapılan ve tüm atasözlerinin diğer dillerden çevrildiği çalışmadır. ⓘ
Bir atasözünün diller arasında ödünç alınma yönünü izlemek genellikle mümkün değildir. Bu durum, ödünç almanın çoğul diller aracılığıyla gerçekleşmiş olabileceği gerçeğiyle karmaşıklaşır. Bazı durumlarda, atasözünün bir dilde sanatsal, başka bir dilde ise yavan bir biçimine dayanarak ödünç almanın yönünü ayırt etmek için güçlü bir gerekçe ortaya koymak mümkündür. Örneğin, Etiyopya'da bir atasözü vardır: "Anneler ve sudan kötüsü yoktur." Etiyopya'nın üç dili olan Amharca, Alaaba dili ve Oromo'da bulunur:
- Oromo: Hadhaa fi bishaan, hamaa hin qaban.
- Amharca: Käənnatənna wəha, kəfu yälläm.
- Alaaba: Wiihaa ʔamaataa hiilu yoosebaʔa
Oromo versiyonu, her iki tümcede de baştaki ha ile sondaki -aa'nın aynı sözcükte olması ve her iki tümcenin de -an ile bitmesi gibi şiirsel özellikler kullanır. Ayrıca, her iki cümle de ilk ve son kelimelerde a sesli harfiyle, ancak tek heceli orta kelimede i sesli harfiyle oluşturulmuştur. Buna karşılık, atasözünün Amharca ve Alaaba versiyonları ses temelli sanatın çok az kanıtını göstermektedir. ⓘ
Ancak, tüm dillerde atasözü yoktur. Atasözleri Avrupa, Asya ve Afrika'da (neredeyse) evrenseldir. Pasifik'teki Maori gibi bazı dillerde vardır. Diğer Pasifik dillerinde ise yoktur, örneğin Trobriand Adaları'ndaki "Kilivila'da atasözü yoktur". Ancak, Yeni Dünya'da neredeyse hiç atasözü yoktur: "Dünyanın çoğu kültüründe binlerce atasözü varken, Amerikan yerlilerinin neden neredeyse hiç atasözü geleneğine sahip olmadığı bir bilmece olarak kalmaktadır." Hakamies, atasözlerinin evrensel bir tür olarak evrensel olarak bulunup bulunmadığı konusunu incelemiş ve öyle olmadığı sonucuna varmıştır. ⓘ
Kullanım
Ad cümleleriyle kurulan atasözlerinde yüklem ad ya da ad soylu sözcüklerden oluşur. Örneğin, "Almak kolay, ödemek güçtür", "Akıl için yol birdir", "İki el bir baş içindir". ⓘ
Ad tümceleriyle kurulan atasözlerinde var, yok sözcükleri ek eylem alarak yüklem olur. Örneğin, "Kalpten kalbe yol vardır", "Ölümen öte köye köy yoktur". ⓘ
Ad tümceleriyle kurulan atasözlerinin çoğunda ek eylem -dır söylenmez. Bu durumda genellikle herhangi bir anlam kaybı söz konusu olmaz. Örneğin, "Can tümceden aziz", "Hizmetçi kırarsa suç, hanım kırarsa kaza". ⓘ
Sohbet sırasında
Atasözleri, kısmen yetişkinlerin çocuklardan daha fazla atasözü öğrenmiş olması nedeniyle, yetişkinler tarafından çocuklardan daha fazla kullanılır. Ayrıca, atasözlerini iyi kullanmak yıllar içinde gelişen bir beceridir. Buna ek olarak, çocuklar atasözü kullanımında çağrıştırılan mecazi ifade kalıplarına hakim değildir. Atasözleri, dolaylı oldukları için, konuşmacının daha az kırıcı olabilecek bir şekilde aynı fikirde olmamasına veya tavsiyede bulunmasına olanak tanır. Ancak konuşmalarda gerçek atasözü kullanımını incelemek zordur çünkü araştırmacının atasözlerinin gerçekleşmesini beklemesi gerekir. Etiyopyalı bir araştırmacı olan Tadesse Jaleta Jirata, atasözlerinin konuşmaların bir parçası olmasının beklendiğini bildiği etkinliklere katılarak ve notlar alarak bu tür araştırmalarda ilerleme kaydetmiştir. ⓘ
Literatürde
Birçok yazar yazılarında atasözlerini çok çeşitli edebi türler için kullanmıştır: destanlar, romanlar, şiirler, kısa öyküler. ⓘ
Muhtemelen romanlarda atasözlerinin en ünlü kullanıcısı Hobbit ve Yüzüklerin Efendisi serilerinde J. R. R. Tolkien'dir. Herman Melville, Moby Dick'te ve şiirlerinde atasözleri yaratmasıyla tanınır. Ayrıca, C. S. Lewis At ve Oğlu'nda bir düzine atasözü yaratmış ve Mercedes Lackey de icat ettiği Shin'a'in ve Tale'edras kültürleri için düzinelerce atasözü yaratmıştır; Lackey'in atasözleri Eski Asya'dakileri anımsatmaları bakımından dikkate değerdir - örneğin, "Her çalının arkasında bir düşmanın gizlendiğinden emin olmanız, yanıldığınız anlamına gelmez", "Yolda sır söylemeden önce, çalılara bakın" gibidir. Bu yazarlar sadece atasözlerini karakterlerin ve hikayenin gelişiminin ayrılmaz bir parçası olarak kullanmalarıyla değil, aynı zamanda atasözleri yaratmalarıyla da dikkat çekmektedir. ⓘ
Ortaçağ edebi metinleri arasında Geoffrey Chaucer'ın Troilus ve Criseyde'si özel bir rol oynar çünkü Chaucer'ın kullanımı, atasözlerinin epistemolojik güvenilmezliğini ortaya koyarak doğruluk değerine meydan okuyor gibi görünmektedir. Rabelais, Gargantua'nın bütün bir bölümünü yazmak için atasözlerini kullanmıştır. ⓘ
Edebiyatta atasözlerinin kullanım şekilleri zaman içinde değişebilir. "Klasik Çin romanları" üzerine yapılan bir çalışmada, Water Margin'de (Sui-hu chuan) her 3.500 kelimede bir atasözü ve Wen Jou-hsiang'da her 4.000 kelimede bir atasözü kadar sık atasözü kullanımı bulunmuştur. Ancak modern Çin romanlarında çok daha az atasözü vardır. ⓘ
Atasözleri (ya da bazı bölümleri) kitap başlıklarına ilham kaynağı olmuştur: Erle Stanley Gardner'dan The Bigger they Come, Birds of a Feather (bu başlığa sahip birkaç kitap), Devil in the Details (bu başlığa sahip birden fazla kitap). Bazen bir başlık bir atasözüne atıfta bulunur, ancak aslında çok fazla alıntı yapmaz, örneğin Robert Campbell'ın The Gift Horse's Mouth'u gibi. Bazı kitapların ya da öykülerin başlıkları çarpıtılmış atasözleri ya da atasözü karşıtıdır; örneğin Dökülen süt için ölmenin faydası yok, Hayat sana lululemon verdiğinde ve Blessed are the Cheesemakers başlıklı iki kitap gibi. Son başlığın çarpıtılmış atasözü Monty Python filmi Life of Brian'da da kullanılmıştır; filmde bir kişi İsa Mesih'in güzel sözlerinden birini yanlış duyar: "Sanırım 'Ne mutlu peynir yapanlara' idi." ⓘ
Bazı kitaplar ve hikayeler bir atasözü etrafında şekillenir. Tolkien'in bazı kitapları, "kitabın eyleminin bir atasözüne dayandığı veya onu yerine getirdiği" "yöneten atasözlerine" sahip olarak analiz edilmiştir. Louisa May Alcott'un Atasözü Hikayeleri'nden biri olan "Kitty'nin Sınıf Günü "nün başındaki "A stitch in time saves nine" gibi bazı hikayeler açıkça bir atasözü ile yazılmıştır. Diğer zamanlarda, bir atasözü hikayenin sonunda yer alır ve hikayenin özünü özetler, sıklıkla Ezop Masallarında bulunur, örneğin Herkül ve Arabacı'daki "Cennet kendine yardım edenlere yardım eder" gibi. Fildişili romancı Ahmadou Kourouma'nın bir romanında, "atasözleri her bölümü sonlandırmak için kullanılır". ⓘ
Atasözleri şairler tarafından da stratejik olarak kullanılmıştır. Lord Kennet ve üvey oğlu Peter Scott'ın "A bird in the bush" ve Lisa Mueller'in "The blind leading the blind" adlı eserlerinde olduğu gibi, bazen atasözleri (ya da bunların bazı bölümleri veya atasözü karşıtları) başlık olarak kullanılır. Bazen, Paul Muldoon'un "Symposium" adlı şiirinde olduğu gibi, birden fazla atasözü şiirlerin önemli parçalarıdır: "Bir atı suya götürebilirsiniz ama burnunu öğütme taşına dayamasını ve tazılarla birlikte avlanmasını sağlayamazsınız. Her köpeğin zamanında bir dikişi vardır..." Fince'de yüzlerce yıl önce yazılmış atasözü şiirleri vardır. Türk şair Refiki, atasözlerini bir araya getirerek bir şiir yazmış ve bu şiir İngilizceye şiirsel bir şekilde çevrilerek şu dizeler ortaya çıkmıştır: "Be watchful and be wary, / But seldom grant a boon; / The man who call the piper / Will also call the tune." Eliza Griswold da atasözlerini, İngilizceye çevrilmiş Libya atasözlerini bir araya getirerek bir şiir yaratmıştır. ⓘ
Atasözleri tanıdık ve çoğu zaman sivri olduğu için birçok hip-hop şairi tarafından kullanılmıştır. Bu sadece hip-hop'ın doğduğu yer olan ABD'de değil, Nijerya'da da geçerli olmuştur. Nijerya çok dilli bir ülke olduğundan, hip-hop şairleri çeşitli dillerden atasözlerini kullanmakta, ihtiyaçlarına göre bunları karıştırmakta, bazen de orijinalini tercüme etmektedirler. Örneğin,
"Ogbon ju agbaralo demeyi unutuyorlar
Bilgeliğin güçten daha büyük olduğunu unutuyorlar" ⓘ
Bazı yazarlar çeşitli edebi etkiler yaratmak için atasözlerini eğip bükmüş, anti atasözleri yaratmışlardır. Örneğin, Harry Potter romanlarında, J. K. Rowling standart bir İngiliz atasözünü "Dökülen iksir için ağlamak iyi değildir" şeklinde yeniden şekillendirir ve Dumbledore Harry'ye "baykuşlarını teslim edilmeden önce saymamasını" tavsiye eder. Atasözlerini yeniden şekillendirmenin biraz farklı bir kullanımında, Patrick O'Brian'ın tarihi denizcilik romanları serisi Aubrey-Maturin'de Kaptan Jack Aubrey, "Ayının derisini yumurtadan çıkmadan asla sayma" ve "Demir tavında dövülür" gibi atasözlerini mizahi bir şekilde karıştırır ve yanlış ekler. O'Brian'ın Aubrey'sinden daha önce, Beatrice Grimshaw da Büyücü Taşı'nda unutulmaz bir karakter yaratmak için eksantrik bir markinin ağzından tekrarlanan atasözleri eklemeleri kullanmıştır, örneğin "Pudingin kanıtı temiz süpürür" (s. 109) ve "Zamanında bir dikiş bir mil kadar iyidir" (s. 97). ⓘ
Atasözleri dilin ve kültürün bir parçası olduğu için, yazarlar bazen atasözlerini tarihi kurguda etkili bir şekilde, ancak anakronik olarak, atasözü gerçekten bilinmeden önce kullanmışlardır. Örneğin, Dudley Pope'un Ramage and the Rebels adlı romanı yaklaşık 1800 yılında geçmektedir. Yüzbaşı Ramage hasmına "Akıntının ortasında at değiştirmenin tehlikeli olduğunu bilmen gerekir" (s. 259) diye hatırlatır ve üç sayfa sonra aynı atasözüne başka bir atıfta bulunur. Ancak, akıntının ortasında at değiştirmekle ilgili atasözü güvenilir bir şekilde 1864 yılına tarihlenmektedir, dolayısıyla bu atasözü o dönemden bir karakter tarafından biliniyor ya da kullanılıyor olamaz. ⓘ
Bazı yazarlar o kadar çok atasözü kullanmıştır ki Charles Dickens, Agatha Christie, George Bernard Shaw, Miguel de Cervantes ve Friedrich Nietzsche gibi yazarların atasözü kullanımlarını kataloglayan kitaplar yazılmıştır. ⓘ
Kurgu dışı alanda ise atasözleri, yazarlar tarafından atasözleri çalışmalarıyla hiçbir bağlantısı olmayan makaleler için de kullanılmıştır. Bazıları kitap başlıklarının temeli olarak kullanılmıştır, örneğin April Lane Benson tarafından yazılan I Shop, Therefore I Am: Compulsive Buying and the Search for Self. Bazı atasözleri, genellikle değiştirilmiş biçimde de olsa, makale başlıklarının temeli olarak kullanılmıştır: "Tüm yumurtalarımız kırık bir sepette: İnsan Arazi Sistemi sürdürülebilir askeri kültürel yetkinliği nasıl baltalıyor?" ve "Rolling Stones Yosun Toplama Konusunda Endişelenmeli mi?", "Bir Kaya ile Yumuşak Bir Yer Arasında" ve "Bir tüyün fiilleri bir arada" ve "Bir tüyün fiilleri bir arada II". "Teksas'ta Çekçe'nin nesiller arası aktarımı durduruldu: 'Hindsight is better than foresight'" gibi makalelerin alt başlıklarında atasözlerinin yaygın olduğu belirtilmiştir. Ayrıca, tersine başlık olarak bir atasözü (tam veya kısmi) ve ardından açıklayıcı bir alt başlık, "Atları Değiştirmek veya Değiştirmemek: Dünya Savaşı Seçimleri". Birçok yazar makalelerinin başında atasözlerini özdeyiş olarak alıntılamıştır, örneğin Somali'de barışın sağlanması üzerine bir makalede "'Eğer bir çiti sökmek istiyorsan, her seferinde bir diken çıkar' Somali atasözü". Māoriler arasında yapılan bir araştırmayla ilgili bir makalede başlık olarak bir Māori atasözü kullanılmış, ardından makaleye atasözünün Māori formundaki "Büyümüş çalıyı yak, yeni keten filizleri çıkacaktır" epigramıyla başlanmış, ardından atasözünün araştırma ve mevcut bağlam için nasıl bir metafor işlevi gördüğüne dair üç paragraf eklenmiştir. Bir İngiliz atasözü, bir doktora tezinin başlığı olarak bile kullanılmıştır: Çamur varsa pirinç de vardır. Atasözleri bir makale için çerçeve olarak da kullanılmıştır. ⓘ
Drama ve filmlerde
Diğer edebiyat türlerinde olduğu gibi, atasözleri de tiyatro ve filmlerde önemli dil birimleri olarak kullanılmıştır. Bu, klasik Yunan eserlerinden eski Fransızcaya, Shakespeare'e, 19. Yüzyıl İspanyolcasına, 19. Yüzyıl Rusçasına ve günümüze kadar geçerlidir. Atasözlerinin drama ve filmlerde kullanımı bugün hala dünyanın dört bir yanındaki dillerde görülmekte olup, Nijerya'nın Yorùbá ve Igbo dilleri de dahil olmak üzere Afrika'dan pek çok örnek bulunmaktadır. ⓘ
Atasözlerinden zengin bir şekilde yararlanan bir film, atasözlerini hem kullanması hem de yaratmasıyla bilinen Forrest Gump'tır. Filmlerde atasözlerinin kullanımına ilişkin diğer çalışmalar arasında Kevin McKenna'nın Rus filmi Aleksandr Nevsky üzerine çalışması, Haase'nin Kırmızı Başlıklı Kız uyarlaması üzerine çalışması, Elias Dominguez Barajas'ın Viva Zapata! filmi üzerine çalışması ve Aboneh Ashagrie'nin The Athlete (Abebe Bikila hakkında Amharca bir film) üzerine çalışması sayılabilir. ⓘ
Televizyon programları da genellikle kısaltılmış olarak atasözlerine atıfta bulunarak adlandırılmıştır, örneğin Birds of a Feather ve Diff'rent Strokes. ⓘ
Forrest Gump örneğinde, Eric Roth'un senaryosu Winston Groom'un romanından daha fazla atasözüne sahipti, ancak The Harder They Come için bunun tersi doğrudur, Michael Thelwell'in filmden türetilen romanında filmden çok daha fazla atasözü vardır. ⓘ
Fransız film yönetmeni Éric Rohmer, her filmin bir atasözüne dayandığı "Komediler ve Atasözleri" adlı bir dizi film yönetmiştir: The Aviator's Wife, The Perfect Marriage, Pauline at the Beach, Full Moon in Paris (filmin atasözü Rohmer'in kendisi tarafından icat edilmiştir: "İki karısı olan ruhunu kaybeder, iki evi olan aklını kaybeder."), The Green Ray, Boyfriends and Girlfriends. ⓘ
Atasözlerine dayanan film başlıkları arasında Murder Will Out (1939 yapımı film), Try, Try Again ve The Harder They Fall sayılabilir. Çarpıtılmış bir atasözü Üç Kafadarlar filminin (A Bird in the Head) başlığıydı. Ödüllü bir Türk filmi olan Üç Maymun'un başlığı da bir atasözünü çağrıştırır, ancak başlık tam olarak alıntı yapmaz. ⓘ
Bunlar aynı zamanda oyun başlığı olarak da kullanılmıştır: Christopher Durang'ın Baby with the Bathwater, Mary Gallagher'ın Dog Eat Dog ve Charles Hale Hoyt'un The Dog in the Manger adlı oyunlarında. Atasözlerinin oyun başlığı olarak kullanımı elbette İngilizce oyunlarla sınırlı değildir: Paul de Musset'nin Il faut qu'une porte soit ouverte ou fermée (Bir kapı açık ya da kapalı olmalıdır). Atasözleri, atasözlerini zekice şekillerde kullandığı görülen The Full Monty gibi müzikal dramalarda da kullanılmıştır. Güzel ve Çirkin'in şarkı sözlerinde Gaston üç atasözünü sırayla kullanır: "Bütün yollar.../Hayattaki en iyi şeyler.../Her şey...benimle biter." ⓘ
Müzikte
Atasözleri genellikle kendi içlerinde şiirseldir, bu da onları şarkılara uyarlamak için ideal kılar. Atasözleri operadan country müziğe ve hip-hop'a kadar birçok müzik türünde kullanılmıştır. Atasözleri ayrıca Akan dili, Igede dili ve İspanyolca gibi birçok dilde müzikte kullanılmıştır. ⓘ
İngilizcede "If the shoe fits" atasözü (daha doğrusu atasözünün başlangıcı) üç albüm ve beş şarkı için başlık olarak kullanılmıştır. Müzikte atasözü kullanımının diğer İngilizce örnekleri arasında Elvis Presley'in Easy come, easy go, Harold Robe'un Never swap horses when you're crossing a stream, Arthur Gillespie'nin Absence makes the heart grow fonder, Bob Dylan'ın Like a rolling stone, Cher'in Apples don't fall far from the tree şarkıları sayılabilir. Lynn Anderson atasözleriyle dolu bir şarkıyı meşhur etti: I never promised you a rose garden (Joe South tarafından yazılmıştır). Koro müziğinde Michael Torke'nin kadın sesi ve topluluğu için yazdığı Proverbs'i bulabiliriz. Bir dizi Blues müzisyeni de atasözlerini yoğun olarak kullanmıştır. Country müzikte atasözlerinin sıkça kullanılması, bu türdeki atasözleri üzerine yayınlanmış çalışmalara yol açmıştır. Reggae sanatçısı Jahdan Blakkamoore, Proverbs Remix başlıklı bir parça kaydetmiştir. Maldobrìe operası atasözlerinin dikkatli kullanımını içerir. Şarkı bestelerken kullanılan birçok atasözünün uç bir örneği, Bruce Springsteen tarafından seslendirilen neredeyse tamamen atasözlerinden oluşan bir şarkıdır, "My best was never good enough". The Mighty Diamonds sadece "Proverbs" adlı bir şarkı kaydetmiştir. ⓘ
Fleet Foxes grubu, Fleet Foxes albümlerinin kapağı için Netherlandish Proverbs adlı atasözü tablosunu kullanmıştır. ⓘ
Atasözlerinin şarkılarda kullanılmasının yanı sıra, Rolling Stones, Bad Company, The Mothers of Invention, Feast or Famine, Of Mice and Men gibi bazı rock grupları atasözlerinin bazı kısımlarını isimleri olarak kullanmıştır. Kendilerini "The Proverbs" olarak adlandıran en az iki grup olmuştur ve Güney Afrika'da "Proverb" olarak bilinen bir hip-hop sanatçısı vardır. Buna ek olarak, birçok albüm atasözlerine atıfta bulunarak adlandırılmıştır, örneğin Spilt milk (Jellyfish ve ayrıca Kristina Train tarafından kullanılan bir başlık), The more things change by Machine Head, Silk purse by Linda Ronstadt, Another day, another dollar by DJ Scream Roccett, The blind leading the naked by Violent Femmes, What's good for the goose is good for the gander by Bobby Rush, Resistance is Futile by Steve Coleman, Murder will out by Fan the Fury. Feast or famine atasözü Chuck Ragan, Reef the Lost Cauze, Indiginus ve DaVinci tarafından albüm adı olarak kullanılmıştır. Whitehorse, albümlerinin adı için iki atasözünü karıştırdı Leave no bridge unburned. Splinter Group grubu When in Rome, Eat Lions başlıklı bir albüm yayınladı. Downcount grubu turnelerinin adı olan Come and take it için bir atasözü kullandı. ⓘ
Görsel olarak
.jpg)
Eski zamanlardan beri, dünyanın dört bir yanındaki insanlar atasözlerini görsel olarak kaydetmişlerdir. Bu iki şekilde yapılmıştır. İlk olarak, atasözleri çömlek, kanaviçe, duvar resimleri, kangalar (Doğu Afrika kadın örtüleri), yorganlar, vitray pencereler ve grafitiler gibi genellikle dekoratif bir şekilde sergilenmek üzere yazılmıştır. ⓘ
İkinci olarak, atasözleri genellikle resimler, gravürler ve heykeller de dahil olmak üzere çeşitli ortamlarda görsel olarak tasvir edilmiştir. Jakob Jordaens, taç giyen sarhoş bir adamın üzerinde sarhoşlukla ilgili bir atasözü bulunan Kral İçiyor başlıklı bir plaket çizmiştir. Atasözlerini resmetmenin muhtemelen en ünlü örnekleri, baba ve oğul Pieter Bruegel the Elder ve Pieter Brueghel the Younger tarafından yapılan Hollanda Atasözleri tablolarının farklı versiyonlarıdır; bu tabloların atasözü anlamları 2004 yılında düzenlenen bir konferansa konu olmuş ve bu konferans sonucunda bir çalışma yayınlanmıştır (Mieder 2004a). Aynı baba ve oğul, İncil'de geçen bir atasözü olan Körün Körü Yönetmesi'nin versiyonlarını da çizmişlerdir. Bu ve benzeri resimler, T. E. Breitenbach'ın Proverbidioms (Atasözleri) adlı eseri gibi, bazı atasözlerini ve deyimleri tasvir eden bir başka ünlü resme (bir dizi ek resme yol açmıştır) ilham vermiştir. Bruegel'in eserinden esinlenen bir başka resim de Çinli sanatçı Ah To'nun 81 Kanton deyişini resmettiği tablosudur. Corey Barksdale, belirli atasözleri ve özlü sözlerden oluşan bir resim kitabı hazırlamıştır. İngiliz sanatçı Chris Gollon, Bruegel'in Büyük Balıklar Küçük Balıkları Yer tablosunu anımsatan "Büyük Balık Küçük Balığı Yer" başlıklı büyük bir çalışma yapmıştır. ⓘ
Bazen iyi bilinen atasözleri, "Kötüyü duyma, kötüyü görme, kötüyü konuşma" sözünü hatırlatan üç bilge maymun gibi, atasözünden alıntı yapan bir metin olmaksızın nesneler üzerinde resmedilir. Atasözü iyi bilindiğinde, izleyiciler atasözünü tanıyabilir ve görüntüyü uygun şekilde anlayabilir, ancak izleyiciler atasözünü tanımazsa, görüntünün etkisinin çoğu kaybolur. Örneğin, Saitama şehrindeki Bonsai müzesinde ölü bir ağaçtaki çiçekleri tasvir eden bir Japon tablosu vardır, ancak küratör ancak eski (ve artık güncel olmayan) "Ölü bir ağaçtaki çiçekler" atasözünü öğrendiğinde tablonun daha derin anlamını anlamıştır. Yine Japonya'da Fuji Dağı, bir şahin/şahin ve üç yumurta bitkisinden oluşan bir resim, izleyicilerin uzun bir yaşamı öngören bir Hatsuyume rüyası olan "Bir Fuji Dağı, iki şahin, üç yumurta bitkisi" atasözünü hatırlamalarına yol açmaktadır. ⓘ
Okul öğrencileri üzerinde yapılan bir çalışmada, atasözlerinin sözel biçiminin yanı sıra görsel temsilleri de olduğunda öğrencilerin atasözlerini daha iyi hatırladıkları bulunmuştur. ⓘ
Mieder ve Sobieski (1999) tarafından görsel formdaki atasözleri üzerine bir bibliyografya hazırlanmıştır. Atasözlerinin görsel imgelerini yorumlamak özneldir, ancak tasvir edilen atasözüne aşina olmak yardımcı olur. ⓘ
Bazı sanatçılar resimlerinin başlıkları için atasözleri ve atasözü karşıtı ifadeler kullanmış, bir atasözünü resmetmek yerine ona gönderme yapmışlardır. Örneğin Vivienne LeWitt'in "Ayakkabı uymuyorsa, ayağı değiştirmeli miyiz?" başlıklı eserinde ne ayak ne de ayakkabı vardır; sebze alırken farklı seçenekleri düşünen bir kadın parasını saymaktadır. ⓘ
2018 yılında Malta atasözlerini tasvir eden 13 heykel Valletta şehir merkezindeki açık alanlara yerleştirildi. ⓘ
Karikatürlerde
Karikatüristler, hem editoryal hem de saf mizahçılar, atasözlerini sıklıkla kullanmışlardır, bazen öncelikle metin üzerine, bazen de öncelikle görsel olarak durum üzerine inşa etmişlerdir, en iyi karikatürler her ikisini de birleştirmiştir. Şaşırtıcı olmayan bir şekilde, karikatüristler genellikle atasözlerini çarpıtırlar, örneğin bir atasözünü görsel olarak kelimenin tam anlamıyla tasvir etmek veya metni bir atasözü karşıtı olarak çarpıtmak gibi. Bu özelliklerin hepsine sahip bir örnek, üzerinde solucan bulunan iki tabak getiren bir garsonu gösteren ve müşterilere "İki erkenci kuş spesiyali... Buyurun" diyen bir karikatürdür. ⓘ
Geleneksel Üç Bilge Maymun Bizarro'da farklı etiketlerle tasvir edilmiştir. Olumsuz buyruklar yerine, kulakları kapalı olanın üzerinde "Gör ve kötülük konuş", gözleri kapalı olanın üzerinde "Gör ve kötülük duy" yazıyordu. Alttaki başlıkta ise "Olumlu düşünmenin gücü" yazıyordu. Bir başka karikatürde eczanedeki bir müşteri eczacıya "Bir ons önlem alacağım" diyordu. The Argyle Sweater adlı çizgi romanda Mısırlı bir arkeolog bir mumyayı bir aracın tavanına yüklerken, mumyayı bağlamak için ip teklifini reddediyor ve "Bir aptal ve mumyası yakında ayrılır" yazıyordu. One Big Happy adlı çizgi romanda, bir kişinin çeşitli atasözlerinin bir kısmını tekrar tekrar söylediği ve diğerinin her birini tamamlamaya çalıştığı bir konuşma gösterilmiş ve "Atları değiştirme... tabii o ağır bezleri kaldıramıyorsan." gibi komik sonuçlar ortaya çıkmıştır. ⓘ
Editoryal karikatürler, sadece editörlerin görüşlerine değil, toplumun bilgeliğine de başvurabildikleri için atasözlerini daha güçlü bir şekilde vurgulamak için kullanabilirler. Bir atasözünün sadece görsel olarak kullanıldığı bir örnekte, bir ABD devlet kurumu (GSA) savurganca para harcarken yakalandığında, bir karikatürde "Kongre" etiketli siyah bir tencerenin "GSA" etiketli siyah bir çaydanlığa "Vergi mükelleflerinin parasını boşa harcamayı bırak!" dediği gösterilmiştir. Bazı okuyucuların bunu anlaması biraz zaman almış olabilir, ancak mesajın etkisi bu sayede daha da güçlendi. ⓘ
Atasözü içeren karikatürler o kadar yaygındır ki Wolfgang Mieder, çoğu editoryal karikatürlerden oluşan bir derleme yayınlamıştır. Örneğin, bir Alman editoryal karikatürü, güncel bir politikacıyı gamalı haç etiketli bir şarap şişesi ve "In vino veritas" başlığıyla göstererek Nazilerle ilişkilendirmiştir. ⓘ
Bir karikatürist, Vermont Üniversitesi öğrenci gazetesi The Water Tower için "Atasözü yeri" başlığı altında atasözlerine dayalı karikatürler çizmiş ve yazmıştır. ⓘ
Reklamcılıkta
Atasözleri reklamcılıkta sıklıkla, genellikle biraz değiştirilmiş biçimde kullanılır. Ford bir keresinde Thunderbird'ün reklamını "Bir sürüş bin kelimeye bedeldir" diyerek yapmıştı (Mieder 2004b: 84). Bunun altında yatan atasözü olan "Bir resim bin kelimeye bedeldir" ilk olarak televizyon reklamında İngiliz atasözü repertuarına girdiği için bu iki kat daha ilginçtir (Mieder 2004b: 83). ⓘ
Reklamcılıkta uyarlanan ve kullanılan birçok atasözünden birkaçı şunlardır:
- "Sosla yaşa, sosla ye" (Buffalo Wild Wings)
- "D & D Dogs'ta yaşlı bir köpeğe yeni numaralar öğretebilirsiniz" (D & D Dogs)
- "Eğer ilk başta başarılı olamazsanız, yanlış ekipman kullanıyorsunuz demektir" (John Deere)
- "Tasarruf edilen bir pfennig kazanılan bir pfennigdir." (Volkswagen)
- "Sadece yokluk kalbin daha da büyümesine neden olmaz." (Godiva Chocolatier)
- "Domuzların uçtuğu yer" (Grand Prairie AirHogs) beyzbol takımı
- "İsraf etmeyin. Çok okuyun." (Half Price Books) ⓘ
GEICO şirketi, "Eldeki bir kuş, çalılıktaki iki kuşa bedeldir" ve "Kalem kılıçtan daha güçlüdür", "Domuzlar uçabilir/Domuzlar uçtuğunda", "Ormanda bir ağaç düşerse..." ve "Sözler seni asla incitemez" gibi atasözleri etrafında inşa edilen bir dizi televizyon reklamı yarattı. Doritos, "Domuzlar uçarken" atasözüne dayanan bir reklam yapmıştır. Atasözlerinin kullanıldığı birçok reklamda bu atasözleri kısaltılmakta ya da değiştirilmektedir, örneğin "Ayakkabı kutusunun dışında düşün." Atasözlerinin reklamlarda kullanımı İngilizce ile sınırlı değildir. Seda Başer Çoban, Türk reklamcılığında atasözlerinin kullanımını incelemiştir. Tatira, Zimbabve'de reklamcılıkta kullanılan atasözlerine bir dizi örnek vermiştir. Ancak, yukarıda verilen İngilizce örneklerin aksine, ki bunların hepsi atasözü karşıtıdır, Tatira'nın örnekleri standart atasözleridir. Yukarıdaki İngilizce atasözleri potansiyel bir müşteriyi gülümsetmeyi amaçlarken, Zimbabve örneklerinden birinde "hem atasözünün içeriği hem de atasözü olarak ifade edilmiş olması, şirket ile bireyler arasında zaman içinde oluşmuş güvenli bir ilişki olduğu fikrini pekiştirmektedir". Daha yeni otobüsler ithal edildiğinde, eski otobüs sahipleri otobüslerinin yanlarına "Hızlı gitmek güvenli varışı garanti etmez" şeklinde geleneksel bir atasözü boyayarak bunu telafi etmişlerdir. ⓘ
Varyasyonlar
Karşı atasözleri
"Atlamadan önce bak" ve "Tereddüt eden kaybeder" ya da "Çok elin nesi var" ve "Çok aşçı çorbayı bozar" gibi birbiriyle çelişen atasözleri vardır. Bunlar "karşıt atasözleri" ya da "zıt atasözleri" olarak adlandırılmıştır. Stanislaw Lec şöyle gözlemlemiştir: "Atasözleri birbiriyle çelişir. Ve bu, emin olun, halk bilgeliğidir." Bu tür karşıt atasözleri olduğunda, her biri kendi uygun durumunda kullanılabilir ve hiçbirinin evrensel bir gerçek olması amaçlanmaz. Bazı atasözü çiftleri tamamen çelişkilidir: "Dağınık bir masa zeka belirtisidir" ve "Düzgün bir masa hasta bir zihnin işaretidir". ⓘ
"Karşı atasözü" kavramı, atasözlerinin bir tartışmada birbirlerine karşı kullanılmasından ziyade çelişkili atasözü çiftleriyle ilgilidir. Örneğin, Gana'nın Tafi dilinden aşağıdaki atasözü çifti birbirine zıttır, ancak her biri uygun bağlamlarda kullanılır: "Senin için çok güçlü olan bir kuma, ona annen olarak hitap edersin" ve "Annenin kuma'sına annen deme..." Nepal dilinde birbiriyle tamamen çelişen bir dizi atasözü vardır: "Din muzafferdir ve günah aşındırır" ve "Din aşındırır ve günah muzafferdir". Ayrıca, Gana'nın Kasena dilinden şu çift karşıt atasözü vardır: "Kısır bir ineği sağacak olan sabırlı kişidir" ve "Kısır bir ineği sağacak olan kişi alnına bir tekme yemeye hazır olmalıdır". Lugbara dilinden (Uganda ve Kongo) bir çift karşı atasözü vardır: "Filin dişi fili ezmez" ve "Filin dişleri fili ağırlaştırır". Bu iki atasözü bir tartışmada kullanılsın ya da kullanılmasın birbiriyle çelişmektedir (gerçi gerçekten de bir tartışmada kullanılmışlardır). Ancak aynı eserde, karşıt görüşleri savunmak için kullanılan, ancak doğası gereği çelişkili olmayan atasözlerine dair birçok örnek içeren bir ek bulunmaktadır: "Bir ineğin geri dönme umudu, ölüm haberinden daha iyidir" sözüne karşılık "Bir keçiyi [ölmeden önce] tanımıyorsan derisiyle alay edersin". Bu ikili bir konuşmada çelişkili bir şekilde kullanılmış olsa da, bir dizi "karşı atasözü" değildir. ⓘ
Badaga dilindeki karşıt atasözlerini tartışan Hockings, geniş koleksiyonunda "birkaç atasözünün karşılıklı olarak çelişkili olduğunu... Badagaların meseleyi bu şekilde görmediğinden ve bu tür görünür çelişkileri x atasözünün bir bağlamda kullanılırken y'nin tamamen başka bir bağlamda kullanıldığını düşünerek açıklayacağından emin olabiliriz" açıklamasını yapmıştır. Kore atasözleri karşılaştırıldığında, "iki atasözünü karşılaştırdığınızda, genellikle çelişkili olacaklardır." "Belirli bir durum" için kullanılırlar. ⓘ
"Karşı atasözleri", görünüşte bir paradoks içeren bir atasözü olan "paradoksal atasözü" ile aynı değildir. ⓘ
Atasözleri ve deyimlerin birbirleriyle ortak ve birbirinden ayrılan bazı özellikleri vardır. Birbirleriyle ortak olan en önemli özellikleri, her ikisinin de toplum tarafından ortak olarak benimsenen ve kullanılan kalıplaşmış sözler olmalarıdır. Genellikle bu ortak özelliklerinden dolayı atasözleri ve deyimler birbirine karıştırılır. Oysa her ikisini birbirinden ayıran bazı önemli özellikler vardır: ⓘ
Metaproverbler
Birçok kültürde atasözleri o kadar önemli ve o kadar ön plandadır ki atasözleri hakkında atasözleri, yani "metaproverbs" vardır. Bunlardan en ünlüsü, Wole Soyinka'nın Ölüm ve Kralın Atlıları'nda kullandığı, "Atasözleri konuşmanın atlarıdır, eğer iletişim kaybolursa onu bulmak için atasözlerini kullanırız" şeklindeki Nijerya'nın Yoruba diline ait olanıdır. Mieder'in atasözü çalışmaları bibliyografyasında, metaproverbleri tanımlayan on iki yayın listelenmiştir. Diğer metaproverbler şunlardır:
- Bir çocuk babasına nasıl benzemeliyse, atasözü de konuşmaya öyle uymalıdır." (Afar, Etiyopya)
- "Atasözleri dilin kaymağıdır" (Etiyopyalı Afar)
- "Bir atasözü bir tartışma konusunu ortaya çıkarır ve diğeri onu sona erdirir." (Guji Oromo & Arsi Oromo, Etiyopya)
- "Atasözü şefliğin bir çocuğu mudur?" (Igala, Nijerya)
- "Hayatı yeterince görmüş olan kişi pek çok atasözü söyleyebilir." (Igala, Nijerya)
- "Atasözlerinden yoksun konuşma bocalar ve hedefine ulaşamaz, oysa atasözlerinin yardımıyla iletişim hızlı ve hatasız olur" (Yoruba, Nijerya)
- "Atasözü içermeyen bir konuşma, tuzsuz yahniye benzer." (Oromo, Etiyopya)
- "Amcana hiç hurma şarabı ikram etmezsen, pek çok atasözü öğrenemezsin." (Yoruba, Nijerya)
- "Eğer bir atasözünün bir atasözü ile ilgisi yoksa, o atasözü kullanılmaz." (Yoruba, Nijerya)
- "Atasözleri sorunu bitirir." (Alaaba, Etiyopya)
- "Yırtık pırtık bir sepetle ilgili bir atasözü söylendiğinde, sıska olan kişi ima edilen kişinin kendisi olduğunu bilir." (Igbo, Nijerya)
- "Atasözü, dilin en özlü ve etkin parçasıdır." (Türkçe)
- "En saf su kaynak suyu, en özlü söz ise atasözüdür." (Zhuang, Çin)
- "Bir atasözü yalan söylemez." (Kahire Arapçası)
- "Bir söz bir çiçek, bir atasözü bir meyvedir." (Rusça)
- "Bal ağız için tatlıdır; atasözü kulak için müziktir." (Tibetçe)
- "Eski atasözleri küçük İncillerdir" (Galiçyaca)
- "Atasözü[-kullanan] adam, tuhaf ve kaba/rahatsız edici adam" (İspanyolca)
- "Aceleci bir adam atasözü kullanmadan konuşur." (Kambaata, Etiyopya) ⓘ
Uygulamalar
Atasözlerinin, genellikle toplumdaki değişiklikleri desteklemek ve teşvik etmek gibi amaçlara ulaşmak için bilinçli olarak kullanılmasına yönelik artan bir ilgi vardır. Atasözleri aynı zamanda kamu sağlığının teşviki için de kullanılmıştır, örneğin üzerinde Swahili atasözü olan "Anne sütü tatlıdır" yazan bir şalla emzirmeyi teşvik etmek gibi. Atasözleri ayrıca insanların diyabetle başa çıkmalarına yardımcı olmak, fuhuşla mücadele etmek ve toplum kalkınması, çatışmaları çözmek ve HIV'in bulaşmasını yavaşlatmak için de uygulanmıştır. ⓘ
Atasözlerini bilinçli olarak kullanan en aktif alan, Joseph G. Healey ve diğerlerinin daha küçük dillerden atasözlerinin toplanmasını ve bunların kiliseyle ilgili çok çeşitli bakanlıklarda uygulanmasını sağlamak için bilinçli olarak çalıştıkları ve bunun sonucunda koleksiyonlar ve uygulamalar yayınladıkları Hıristiyan hizmet alanıdır. Hıristiyan hizmetlerinde çalışanların atasözlerine gösterdiği bu ilgi yeni değildir, Hıristiyan çalışanlar tarafından birçok öncü atasözü koleksiyonu toplanmış ve yayınlanmıştır. ⓘ
ABD Deniz Kuvvetleri'nden Yüzbaşı Edward Zellem, Afganistan'daki savaş sırasında Afgan atasözlerinin olumlu bir ilişki kurma aracı olarak kullanılmasına öncülük etmiş ve 2012 yılında ulus inşası çabalarının bir parçası olarak Dari ve İngilizce dillerinde iki dilli iki Afgan atasözü koleksiyonu yayınlamış, bunu 2014 yılında Peştuca atasözlerinden oluşan bir cilt izlemiştir. ⓘ
Kültürel değerler
Atasözü araştırmacıları arasında, belirli dil topluluklarının kültürel değerlerinin atasözlerine (değişen derecelerde) yansıyıp yansımadığı konusunda uzun süredir devam eden bir tartışma vardır. Birçoğu, belirli bir kültürün atasözlerinin, en azından bir dereceye kadar, o kültürün değerlerini yansıttığını iddia etmektedir. Birçok yazar kendi kültürlerinin atasözlerinin kültürlerini ve değerlerini yansıttığını iddia etmiştir; bu durum aşağıdaki gibi başlıklarda görülebilir: Atasözleri aracılığıyla Kasena toplumu ve kültürüne giriş, Haiti'de önyargı, güç ve yoksulluk: atasözleri aracılığıyla bir ulusun kültürü üzerine bir çalışma, Malta ve Arap atasözlerinde atasözü ve dünya görüşü, Fin atasözlerinde kaderci özellikler, atasözlerinde ifade edildiği şekliyle Vietnam kültürel kalıpları ve değerleri, Gikuyu atasözlerinin Bilgeliği ve Felsefesi: Kihooto dünya görüşü, Atasözleri aracılığıyla İspanyol Dilbilgisi ve Kültürü ve "Rus Atasözleri Rus Ulusal Karakterini Nasıl Sunar". Kohistani, Afgan Dari atasözlerini anlamanın Avrupalıların Afgan kültürünü anlamasına nasıl yardımcı olacağını göstermek için bir tez yazmıştır. ⓘ
Ancak bazı akademisyenler bu tür iddiaların geçerli olmadığını savunmaktadır. Çeşitli argümanlar kullanmışlardır. Grauberg, birçok atasözünün çok yaygın bir şekilde dolaşımda olması nedeniyle, herhangi bir kültürün kendine özgü bakış açısının değil, geniş insan deneyiminin yansımaları olduğunu savunmaktadır. Bu argümanla bağlantılı olarak Jente, 199 Amerikan atasözünden oluşan bir derlemeden sadece 10 tanesinin ABD'de üretildiğini, dolayısıyla bu atasözlerinin çoğunun benzersiz Amerikan değerlerini yansıtmayacağını göstermiştir. Atasözlerine kültürel değerlerin basit bir rehberi olarak güvenilmemesi gerektiğine dair başka bir mantık yürüten Mieder, bir keresinde "atasözleri gelir ve gider, yani artık ilişki kurmadığımız mesajlar ve imgeler içeren eski atasözleri atasözü repertuarımızdan çıkarılırken, zamanımızın adetlerini ve değerlerini yansıtmak için yeni atasözleri yaratılır" gözleminde bulunmuştur, dolayısıyla hala dolaşımda olan eski atasözleri bir kültürün mevcut değerlerinden çok geçmiş değerlerini yansıtıyor olabilir. Ayrıca, herhangi bir dilin atasözü repertuarında, yüzeyde birbiriyle çelişen atasözleri olan "karşı atasözleri" bulunabilir (yukarıdaki bölüme bakınız). Bu tür karşıt atasözlerini incelerken, altta yatan kültürel değeri ayırt etmek zordur. Değerlerin doğrudan atasözlerinden basit bir şekilde hesaplanmasının önünde pek çok engel olduğundan, bazıları "sadece atasözü metinlerinden konuşmacıların değerleri hakkında sonuç çıkarılamayacağını" düşünmektedir. ⓘ
Birçok yabancı, kültürel değerleri ve kültürel toplulukların dünya görüşünü ayırt etmek ve anlamak için atasözleri üzerinde çalışmıştır. Dışarıdan gelen bu akademisyenler, atasözlerini inceleyerek yerel kültürler hakkında içgörü kazandıklarından emindirler, ancak bu evrensel olarak kabul görmemektedir. ⓘ
Atasözlerinin bir kültürün değerlerini yansıtıp yansıtmadığı sorusunu değerlendirmek için ampirik kanıt arayan bazıları, çeşitli değerleri destekleyen atasözlerini saymıştır. Örneğin Moon, Gana'nın Builsa toplumunun atasözleriyle örneklendirilen ilk on temel kültürel değeri olarak gördüklerini listelemiştir. Analiz ettiği atasözlerinin %18'inin bağımsız olmaktan ziyade topluluğun bir üyesi olma değerini desteklediğini bulmuştur. Bu, kolektif topluluk üyeliğinin Builsa arasında önemli bir değer olduğuna dair diğer kanıtları desteklemektedir. Bell, Tacik atasözlerini incelerken, külliyatındaki atasözlerinin "Tacik değerlerini tutarlı bir şekilde gösterdiğini" ve "en sık gözlemlenen atasözlerinin tezde fark edilen odak ve belirli değerleri yansıttığını" belirtmektedir. ⓘ
1900'den bu yana yaratılan İngilizce atasözleri üzerine yapılan bir çalışma, 1960'larda sekse yönelik daha rahat tutumları yansıtan atasözlerinde ani ve önemli bir artış olduğunu göstermiştir. 1960'lar aynı zamanda cinsel devrimin de on yılı olduğundan, bu durum on yılların değişen değerleri ile üretilen ve kullanılan atasözlerindeki değişim arasında güçlü bir istatistiksel bağlantı olduğunu göstermektedir. Aynı hacimde bir başka çalışma da Anglo-Amerikan din atasözlerini sayarak atasözlerinin dine karşı tutumların kötüye gittiğini gösterdiğini ortaya koymuştur. ⓘ
Kültürel değerlerin atasözleriyle açıklandığı ve gösterildiği pek çok örnek vardır. Örneğin, Hindistan'dan, doğumun kişinin doğasını belirlediği kavramı "sık sık tekrarlanan atasözünde gösterilmiştir: ot yiyenler ile et yiyenler arasında, bir yiyecek ile onu yiyen arasında dostluk olamaz". Atasözleri Fulani kültürel değeri olan pulaaku'yu açıklamak ve örneklendirmek için kullanılmıştır. Ancak kültürel bir değeri örneklemek için atasözlerini kullanmak, kültürel değerleri ayırt etmek için atasözleri koleksiyonu kullanmakla aynı şey değildir. İspanyol ve Ürdün atasözleri arasında yapılan karşılaştırmalı bir çalışmada, zaman zaman cinsiyetçi ve/veya kırsal ideolojilerle ilişkilendirilebilecek iki toplumda, rol dönüşümü bağlamında ve koca, oğul ve erkek kardeş rollerinin aksine, anneye yönelik toplumsal tahayyül bir arketip olarak tanımlanmıştır. ⓘ
Bazı akademisyenler, kültürel değerler ile atasözleri arasında sınırlı da olsa en azından gerçek bir bağ olduğunu kabul ederek ihtiyatlı bir yaklaşım benimsemişlerdir: "Atasözleri tarafından çizilen kültürel portre parçalı, çelişkili ya da başka bir şekilde gerçeklikle uyumsuz olabilir... ancak doğru tasvirler olarak değil, onları ortaya çıkaran kültürün kışkırtıcı gölgeleri olarak görülmelidir." Kültürel değerlerin bir kültürün atasözlerine yansıyıp yansımadığı ve ne kadar yansıdığı konusunda henüz bir fikir birliği yoktur. ⓘ
Sovyetler Birliği'nin atasözlerinin bir kültürün değerleriyle doğrudan bir bağlantısı olduğuna inandığı açıktır, zira bu atasözlerini egemenlik alanlarındaki kültürlerin değerlerinde değişiklik yaratmaya çalışmak için kullanmışlardır. Bazen eski Rus atasözlerini alıp sosyalist biçimlere dönüştürdüler. Bu yeni atasözleri Sosyalizmi ve ateizm ve kolektivizm gibi ona eşlik eden değerleri destekliyordu, örneğin "Ekmek bize İsa tarafından değil, makineler ve kolektif çiftlikler tarafından verilir" ve "İyi bir hasat sadece kolektif bir çiftlik tarafından elde edilir." Çabalarını Rusça ile sınırlamamışlar, Tacikçe ve SSCB'nin diğer dillerinde de "sosyalist düşünceye uygun yeni atasözleri" üretmişlerdir. ⓘ
Din
Dünyanın dört bir yanından birçok atasözü etik ve beklenen davranış konularını ele alır. Bu nedenle, atasözlerinin genellikle dinlerde önemli metinler olması şaşırtıcı değildir. Bunun en bariz örneği İncil'deki Atasözleri Kitabı'dır. Afganistan'ın Dari dilinden aşağıdaki gibi dini değerleri desteklemek için başka atasözleri de türetilmiştir: "Çocuklukta şakacısın, Gençlikte şehvetlisin, Yaşlılıkta güçsüzsün, Peki Tanrı'nın önünde ne zaman ibadet edeceksin?" ⓘ
Dindeki atasözlerinin tektanrıcılarla sınırlı olmadığı açıktır; Hindistan'daki Badagalar (Sahivli Hindular) arasında geleneksel bir atasözü vardır: "Kutsal külü [üzerine] koyan adamı yakala ve ona katıl." Atasözleri yaygın olarak kutsal kitaplardan yararlanan büyük dinlerle ilişkilendirilir, ancak Guji Oromo gibi kendi geleneksel dinlerine sahip gruplar arasında da dini amaçlarla kullanılırlar. Dinler arasında atasözleriyle ilgili en geniş karşılaştırmalı çalışma The eleven religions and their proverbial lore, a comparative study'dir. Selwyn Gurney Champion tarafından 1945'ten itibaren dünyanın hayatta kalan on bir büyük dini için bir referans kitabı. Kutsal kitaplardaki bazı sözler, kutsal kitabın orijinal pasajında açıkça atasözü olmasalar bile, atasözü haline gelirler. Örneğin, birçok kişi "Günahının seni bulacağından emin ol" sözünü Kutsal Kitap'tan bir atasözü olarak aktarır, ancak bunun orijinal kullanımında atasözü olduğuna dair hiçbir kanıt yoktur (Sayılar 32:23). ⓘ
Atasözlerindeki tüm dini referanslar olumlu değildir, Tacikçe "Mollanın dediğini yap, yaptığını yapma" gibi bazıları alaycıdır. Ayrıca, "Bir fıçı şarap, azizlerle dolu bir kiliseden daha fazla mucize yaratabilir" şeklindeki İtalyan atasözüne de dikkat edin. Bir Hint atasözü Hinduizm'e inananlar hakkında alaycıdır: "[Sadece] Sıkıntıda olan bir adam Rama'yı çağırır". Tibet Budizmi bağlamında, bazı Ladakhi atasözleri lamalarla alay eder, örneğin "Lamanın kendi kafası temiz çıkmazsa, ölülerin yukarı çekilmesini nasıl yapacak?... lamaların ahlaksız yaşamıyla alay etmek için kullanılır." Atasözlerinin bir dinle alay etmek için kullanılması için açıkça dinden veya dini figürlerden bahsetmesi gerekmez, İran'daki Müslüman bir grup olan Lur'a ait 555 atasözünden oluşan bir derlemede, 15'inin açıklamasında Müslüman din adamlarıyla alay eden illüstrasyonlar kullanıldığı görülmektedir. ⓘ
Dammann şöyle yazmıştır: "[Afrika'nın] geleneksel dinlerinde, belirli dini fikirler arka plana çekilir... İslam'ın etkisi Afrika atasözlerinde kendini gösterir... Aksine, Hıristiyan etkileri nadirdir." Eğer Afrika'da yaygın olarak doğruysa, bunun nedeni muhtemelen İslam'ın Afrika'nın birçok bölgesinde daha uzun süredir var olmasıdır. Hıristiyan değerlerin yansıması, 1000 yıldan uzun bir süredir Hıristiyanlığın var olduğu bir bölge olan Etiyopya'nın Amharca atasözlerinde yaygındır. İslami atasözlerinin yeniden üretimi köpek gibi bazı hayvanların imgelerinde de görülebilir. Köpek birçok Avrupa atasözünde insanın en sadık dostu olarak tasvir edilmesine rağmen, bazı İslam ülkelerinde yalnızlık, ilgisizlik ve kötü şans gibi olumsuz insan batıl inançlarıyla bağlantılara ek olarak, saf olmayan, kirli, alçak, korkak, nankör ve hain olarak temsil edilir. ⓘ
Psikoloji
Atasözleri üzerine yapılan çalışmaların çoğu edebiyatçılar tarafından gerçekleştirilse de, insan zihnini inceleyenler atasözlerini çeşitli çalışmalarda kullanmışlardır. Bu alandaki en eski çalışmalardan biri Gorham tarafından 1956 yılında geliştirilen Atasözleri Testidir. Benzer bir test Almanca olarak hazırlanmaktadır. Atasözleri bunamayı değerlendirmek, çocukların bilişsel gelişimini incelemek, beyin yaralanmalarının sonuçlarını ölçmek ve zihnin mecazi dili nasıl işlediğini incelemek için kullanılmıştır. ⓘ
Paremiyoloji
Atasözlerinin incelenmesi paremiyoloji olarak adlandırılır ve felsefe, dilbilim ve folklor gibi konuların incelenmesinde çeşitli kullanımları vardır. Paremiyoloji kapsamında analiz edilen çeşitli atasözü türleri ve tarzları olduğu gibi, sabit cümleler olarak sözlük tanımında kesinlikle 'atasözü' olmayan tanıdık ifadelerin kullanımı ve kötüye kullanımı da vardır ⓘ
Paremiyolojik minimum
Grigorii Permjakov, toplumun tüm üyelerinin bildiği ve "paremiyolojik minimum" olarak adlandırdığı çekirdek atasözleri kümesi kavramını geliştirmiştir (1979). Örneğin, yetişkin bir Amerikalının, Amerikan paremiyolojik minimumunun bir parçası olan "Bir tüyün kuşları bir araya gelir" sözüne aşina olması beklenir. Ancak, ortalama bir yetişkin Amerikalının, mevcut Amerikan paremiyolojik minimumunun bir parçası olmayan eski bir İngiliz atasözü olan "Beşikte adil, eyerde faul" sözünü bilmesi beklenmez. Permjakov, sadece atasözlerini değil, daha geniş kapsamlı düşünerek "Rusça konuşan her yetişkin (20 yaş üstü) en az 800 atasözü, atasözü ifadesi, popüler edebi alıntılar ve diğer klişe biçimlerini bilir" gözleminde bulunmuştur. Paremiyolojik minimum çalışmaları Ukraynaca, Rusça, Macarca, Çekçe, Somalice, Nepalce, Gujarati, İspanyolca, Esperanto, Lehçe, Amerika'da paremiyolojik minimum oluşturma girişimlerinin iki önemli örneği Haas (2008) ve Hirsch, Kett ve Trefil (1988) tarafından yapılmıştır, ikincisi tanımlayıcı olmaktan çok kuralcıdır. Paremiyolojik minimumun hesaplanması için henüz kabul görmüş standart bir yöntem bulunmamaktadır, bu durum çeşitli dillerde paremiyolojik minimumun belirlenmesine yönelik çabaların karşılaştırılmasında da görülmektedir. ⓘ
Atasözü çalışması için kaynaklar
Atasözleri çalışmalarında ufuk açıcı bir eser Archer Taylor'ın The Proverb (1931) adlı kitabıdır ve daha sonra Wolfgang Mieder tarafından Taylor'ın Dizini de eklenerek yeniden yayımlanmıştır (1985/1934). Atasözleri çalışmalarına iyi bir giriş için Mieder'in 2004 yılında yayımladığı Proverbs: Bir El Kitabı. Mieder ayrıca atasözü araştırmaları üzerine bir dizi bibliyografya cildinin yanı sıra bu alanda çok sayıda makale ve başka kitaplar da yayımlamıştır. Stan Nussbaum, Afrika atasözleri üzerine, baskısı tükenmiş koleksiyonların yeniden basımlarını, orijinal koleksiyonları ve atasözlerinin analizi, bibliyografyası ve Hıristiyan hizmetine uygulanması üzerine çalışmaları içeren bir CD'de yayınlanan geniş bir koleksiyonun editörlüğünü yapmıştır (1998). Paczolay Avrupa'daki atasözlerini karşılaştırmış ve 55 dilde benzer atasözlerinden oluşan bir derleme yayınlamıştır (1997). Atasözleri üzerine akademik bir dergi olan Proverbium'un (ISSN 0743-782X) birçok eski sayısına internet üzerinden ulaşabilirsiniz. Mieder ve Alan Dundes tarafından atasözlerine değinen çok çeşitli konulardaki makaleleri içeren bir cilt düzenlenmiştir (1994/1981). Paremia, atasözleri üzerine İspanyolca bir dergidir ve makaleleri çevrimiçi olarak mevcuttur. Ayrıca Portekiz'in Tavira kentinde her yıl düzenlenen Disiplinlerarası Atasözleri Kolokyumu'nun konferans bildirileri ciltlerinde atasözleri üzerine makaleler yayımlanmıştır. Mieder, konu, dil ve yazar diziniyle birlikte iki ciltlik Uluslararası Paremiyoloji ve Deyimbilim Bibliyografyası'nı yayımlamıştır. Mieder ayrıca dünyanın dört bir yanından atasözleri koleksiyonlarının bir bibliyografyasını da yayınlamıştır. Hrisztalina Hrisztova-Gotthardt ve Melita Aleksa Varga'nın editörlüğünü yaptığı, atasözü çalışmalarına geniş bir giriş niteliğindeki Introduction to Paremiology, bir düzine farklı yazarın makaleleriyle hem ciltli hem de ücretsiz açık erişim olarak yayımlanmıştır. ⓘ
Kayda değer atasözü bilginleri (paremiyologlar ve paremiyograflar)
Erasmus (1466-1536)
Juan de Mal Lara (1524-1571)
Piskopos Samuel Ajayi Crowther (1809-1891 civarı)
Elias Lönnrot (1802 - 1884)
Samuel Adalberg (1868-1939)
Dimitrios Loukatos (1908-2003)
Wolfgang Mieder
Mineke Schipper
Galit Hasan-Rokem
Dora Sakayan
Gotzon Garate Goihartzun
Joe Healey
Andrzej Halemba ⓘ
Atasözleri üzerine yapılan çalışmalar birçok önemli akademisyen ve yazar tarafından inşa edilmiştir. Daha önceki akademisyenler analiz etmekten çok toplamakla ilgilenmişlerdir. Desiderius Erasmus (1466 - 1536), Adagia olarak bilinen Latin atasözleri koleksiyonu, Latin atasözlerini Avrupa çapında yayan bir Latin bilginiydi. Juan de Mal Lara 16. yüzyılda yaşamış İspanyol bir bilgindir ve kitaplarından biri 1568 tarihli Philosophia vulgar'dır ve ilk bölümü bin bir atasözü içerir. Hernán Núñez bir İspanyol atasözleri derlemesi yayımlamıştır (1555). ⓘ
19. yüzyılda, Yidiş atasözleri (1888 ve 1890) ve Polonya atasözleri (1889-1894) koleksiyonları yayınlayan Samuel Adalberg gibi giderek artan sayıda akademisyen atasözleri koleksiyonları yayınladı. Nijerya'daki Anglikan piskoposu Samuel Ajayi Crowther, Yoruba atasözlerinden oluşan bir derleme yayımlamıştır (1852). Elias Lönnrot bir Fin atasözleri derlemesi yayımlamıştır (1842). ⓘ
20. yüzyıldan itibaren atasözü akademisyenleri sadece atasözlerini toplamakla kalmamış, aynı zamanda atasözlerini analiz etmek ve karşılaştırmakla da ilgilenmişlerdir. Alan Dundes, Wolfgang Mieder'in kendisinden "öncü paremiyolog" olarak bahsetmesine yol açan, atasözleri üzerine bilimsel çalışmaları olan 20. yüzyıl Amerikalı bir halkbilimciydi. Matti Kuusi 20. yüzyılda yaşamış Finlandiyalı bir paremiyologdur ve Matti Kuusi uluslararası atasözleri sisteminin yaratıcısıdır. Archer Taylor'ın teşvikiyle Proverbium dergisini kurmuştur: Bulletin d'Information sur les Recherches Parémiologiques, 1965'ten 1975'e kadar Fin Edebiyatı Derneği tarafından yayımlandı ve daha sonra Proverbium adlı yıllık bir cilt olarak yeniden başlatıldı: International Yearbook of Proverb Scholarship (Uluslararası Atasözü Bilimi Yıllığı). Archer Taylor, 20. yüzyılda yaşamış Amerikalı bir akademisyendir ve en çok The Proverb (Atasözleri) adlı "magisterial" kitabıyla tanınır. Dimitrios Loukatos, Modern Yunan Atasözlerinin Etiyolojik Hikâyeleri gibi eserlerin yazarı olan 20. yüzyıl Yunan atasözü bilimcisidir. Arvo Krikmann (1939 - 2017), Wolfgang Mieder'in "dünyanın önde gelen paremiyologlarından biri" ve "usta folklorcu ve paremiyolog" olarak adlandırdığı Estonyalı bir atasözü bilginiydi. Elisabeth Piirainen, atasözleriyle ilgili 50 yayını olan Alman bir akademisyendi. ⓘ
Günümüz atasözü bilimcileri, atasözlerinin derlenmesinin yanı sıra analiziyle de ilgilenme eğilimini sürdürmüşlerdir. Claude Buridant, çalışmaları Roman dilleri üzerine yoğunlaşmış bir 20. yüzyıl Fransız akademisyenidir. Galit Hasan-Rokem İsrailli bir akademisyen ve Proverbium'un yardımcı editörüdür: Uluslararası atasözü araştırmaları yıllığı, 1984'ten beri. Yahudi geleneklerinde atasözleri üzerine yazmıştır. Joseph G. Healey, kendi dil topluluklarından atasözleri toplamaları için Afrikalı atasözü akademisyenlerine sponsor olma hareketine öncülük eden Kenya'daki bir Amerikan Katolik misyoneridir. Bu durum Wolfgang Mieder'in Proverbium 32'nin "Yeni ve Yeniden Basılan Atasözü Koleksiyonlarının Uluslararası Bibliyografyası" bölümünü Healey'e ithaf etmesine yol açmıştır. Barbara Kirshenblatt-Gimblett, atasözleri de dahil olmak üzere Yahudi tarihi ve folkloru üzerine çalışan bir akademisyendir. Wolfgang Mieder, tüm akademik kariyerini ABD'de geçirmiş, Almanya doğumlu bir atasözü uzmanıdır. Proverbium adlı kitabın editörü ve iki ciltlik International Bibliography of Paremiology and Phraseology adlı kitabın yazarıdır. Dört festschrift yayını ile onurlandırılmıştır. Ayrıca, akademik çalışmalarına odaklanan biyografik yayınlar tarafından da tanınmıştır. Dora Sakayan, Ermeni Atasözleri de dahil olmak üzere Alman ve Ermeni çalışmaları hakkında yazmış bir akademisyendir: A Paremiological Study with an Anthology of 2,500 Armenian Folk Sayings Selected and Translated into English. Kapsamlı bir giriş bölümünde Ermeni atasözlerinin dili ve yapısının yanı sıra kökeni (uluslararası, ödünç alınmış ve özellikle Ermeni atasözleri) ele alınmaktadır. Mineke Schipper, kadınlar hakkında dünya çapında atasözleri içeren "Never Marry a Woman with Big Feet - Women in Proverbs from Around the World" adlı kitabıyla tanınan Hollandalı bir akademisyendir. Edward Zellem, Afgan atasözleri kitaplarının editörlüğünü yapmış, Web üzerinden atasözleri toplama yöntemi geliştirmiş Amerikalı bir atasözü araştırmacısıdır. ⓘ
Türkçede Atasözü
Türkçede atasözleri biçim ve anlam özelliklerine göre şu şekilde sınıflandırılır: ⓘ
Biçim Özellikleri
Atasözleri, biçim yönünden diğer yazı türlerine göre farklı özellikler gösterir. Öykü, roman, şiir, deneme gibi yazı türleri pek çok tümcenin bir araya gelmesi ve anlam yönünden bütünleşmesiyle oluşur. Buna karşın atasözleri genellikle bir, en fazla iki tümceden oluşur. Bütün duygu ve düşünceler bu tek tümceye sığdırılır. Bu tümceler kişiden kişiye değişmez. Halkın ortak malıdır ve halk tarafından aynı biçimde söylenir. Atasözlerinde biçim özellikleri şu başlıklar altında toplanabilir: ⓘ
Atasözlerinde Kalıplaşma
Atasözleri bir toplumun ortak kullandığı kalıplaşmış sözlerdir. Bu nedenle herhangi bir kimse, atasözlerindeki sözcükleri ya da sözcüklerin sırasını değiştiremez. Örneğin "Dikensiz gül olmaz." atasözü "Gül dikensiz olmaz" şeklinde söylenemez. Bu tümcedeki 'kaz' kelimesi yerine 'ördek' veya 'horoz' denmez. Bunun nedeni, atasözlerinin bir kişinin değil, bütün toplumun ortak malı olması ve o toplumun düşünce ve dil zevkini yansıtmasıdır. ⓘ
Ancak, bazı atasözleri tarihsel süreç içinde değişikliğe uğramıştır. Örnek: "Ayağını yorganına göre köskıl" → "Ayağını yorganına göre uzat." Bu atasözündeki 'köskıl' kelimesinin yerine günümüzde 'uzat' kelimesi kullanılmaktadır. Tarih boyunca dilde ve kültürde oluşan değişmeler atasözlerine de yansımıştır. ⓘ
Kalıplaşmanın bir istisnası da bir atasözünün farklı bölgelerde değişik şekillerde söylenmesidir. ⓘ
Örnek: "Mum dibine ışık vermez" → "Çıra dibi karanlık olur", "Er ekmeği er kursağında kalmaz" → "Er lokması er kursağında kalmaz" ⓘ
Örneklerdeki gibi bazı atasözlerinde, hem sözcüklerin sırası hem de sözcükler değişebilmektedir. Ancak, bu değişiklik kişiden kişiye değil bölgeden bölgeyedir. Bu durum, atasözlerinin tarihsel süreç içinde ve farklı bölgelerde değişikliğe uğrayabildiğini gösterir. ⓘ
Cümle Türlerine Göre Atasözleri
Türkçede bulunan bütün tümce türlerine atasözlerinde de rastlanır. Atasözleri kısa ve özlü sözler olduğu için genelde bir veya iki cümleden oluşur. Daha uzun cümlelerden oluşan Türk atasözlerinin sayısı azdır. Atasözlerinde kullanılan cümle türleri şu şekilde sıralanabilir: ⓘ
Yalın Cümle
Atasözlerinin çoğu yalın cümle biçimindedir. İçinde sadece bir yargı bulunan atasözleri genellikle yalın cümleler biçiminde anlatılır. Örneğin; "Ağaç kökünden yıkılır", "Aç köpek fırın duvarını deler" ve "Vakit nakittir". ⓘ
Birleşik Cümle
İçinde iki yargı bulunan atasözleri genelde birleşik cümle biçiminde kurulur. Örneğin, "Dağ ne kadar yüce olsa, yol üstünden aşar", "Erkek aslan aslan da, dişi aslan aslan değil mi?", "Elin ağzı torba değil ki büzesin". ⓘ
Devrik Cümle
Atasözlerinde şiirsel bir anlatıma özen gösterildiğinden pek çok atasözü devrik cümlelerle kurulmuştur. Örneğin, "Gülme komşuna, gelir başına", "Besle kargayı, oysun gözünü", "Sık gidersen dostuna, yatar arka üstüne". ⓘ
Atasözleri
Bazı atasözleri ek eylemle kurulurlar. Örneğin, "Akıl için yol birdir", "Yiğidin malı arsıza kalmaz". ⓘ
Atasözlerinde Kipler
Atasözleri, uzun tarihî bir süreçte oluştuğu ve çağlar boyu geçerli olduğu için genellikle geniş zaman kipiyle kurulmuştur. Doğrudan öğüt veren atasözlerinde emir kipinin kullanıldığı görülmektedir. öyküleme ya da rivayet biçiminde söylenen atasözlerinde belirsiz geçmiş zaman kipinin kullanıldığı görülür. Belirli geçmiş zaman ve şimdiki zaman kipleriyle kurulmuş atasözü sayısı oldukça azdır. ⓘ
- Geniş Zaman Kipiyle Kurulmuş Atasözleri: örneğin, "Ağır kazan geç kaynar", "Bir başa bir göz yeter", "Boş çuval ayakta durmaz", "damlaya damlaya göl olur"
- Belirsiz Geçmiş Zaman Fiiliyle Kurulmuş Atasözleri: örneğin, "İnsanoğlu çiğ süt emmiş", "Yaş yetmiş, iş bitmiş", "Yılan sokan uyumuş, aç kalan uyumamış".
- Soru Kipiyle Kurulmuş Atasözleri: örneğin, "Akıl olmayınca ne yapsın sakal?", "Tok ne bilir aç hâlinden?", "Her sakallıyı baban mı sanırsın?"
- İstek Kipiyle Kurulmuş Atasözleri: örneğin, "Ağır git ki yol alasın", "Sabah ola, hayır ola", "Baba malı tez tükenir, evlât gerek kazana".
- Emir Kipiyle Kurulmuş Atasözleri: örneğin, "Baş kes, yaş kesme", "Önce düşün, sonra söyle", "Bin bilsen de bir bilene danış". ⓘ
Türk Dilinden Arapçaya Geçen Atasözleri
Uluslararası iletişim sonucunda, Türkçedeki bazı atasözlerinin Arap halk diyalektlerine geçtiği düşünülmektedir. Mesela; "Ayağını yorganına göre uzat" şeklinde bilenen Türkçe atasözü, Arap halk diyalektlerine "على قد لحافك مد رجليك" şeklinde aktarılmış olabilir. Nitekim mezkûr atasözü, Eski Türkçede de kullanılmaktadır: Yogurkanda artuk aḍak kösülse üşiyür. [Yorgandan (artık) ziyâde uzatılan ayak üşür.] Keza bu atasözüne Kazakça ve Moğalca gibi dillerde de tesadüf edilmektedir. ⓘ
Atasözlerinin Anlam Özellikleri
Atasözlerinde Anlam Aktarması ve Somutlaştırma
Atasözlerinin çoğunda sözcükler kendi anlamlarında kullanılmaz. Tümceler kurulurken genelde konular somutlaştırılır. Kısa ve özlü bir anlatımla konu daha güzel, etkili ve çarpıcı biçimde sunulur. Genellikle sözcükler benzetme, örnekleme yoluyla başka anlamlarda kullanılarak anlatıma şiirsel bir güzellik katılır. Bazı atasözlerinin dizeler ve beyitler biçiminde oluşu, halkın atasözlerinde şiirsel anlatıma verdiği önemi gösterir. ⓘ
Örnekler: "Sakla samanı, gelir zamanı" atasözünde saman sözcüğü gerçek anlamında kullanılmamıştır. Bu atasözünde, en değersiz şeylerin bile saklandığı zaman günün birinde işe yarayabileceği belirtilmektedir. ⓘ
"Yuvayı dişi kuş yapar" atasözünde ev düzeni ile ilgilenen kadın, yuvayı yapan dişi kuşa benzetilmiştir. Dolayısıyla dişi kuş sözcük öbeği kadın sözcüğünün yerine kullanılmıştır. ⓘ
"Koyun can derdinde, kasap et derdinde" atasözünde koyun sözcüğü büyük sıkıntılar içinde çırpınan insanı, kasap sözcüğü bu insanın düştüğü kötü durumdan yararlanmak isteyen ya da yalnızca kendi çıkarını düşünen kimseleri temsil etmektedir. ⓘ
"Aç köpek fırın duvarını deler" atasözünde aç bir insanın neler yapabileceği etkili biçimde anlatılmaktadır. ⓘ
Konularına Göre Atasözleri
Atasözlerini birkaç konuyla sınırlandırmak mümkün değildir. İnsan yaşamında yer alan doğum, ölüm, evlilik, arkadaşlık, dostluk, düşmanlık, hırsızlık, gelin, ⓘ
Atasözlerinin genel konusu yaşamın temel kuralları ve toplumda uyulması gereken temel ilkelerdir. Bu kural ve ilkelere uymayan kimselerin zarar gördüklerine inanılır. Atasözleri başarılı, sağlıklı ve mutlu bir yaşam için insanlara genel uyarılarda bulunur; verdikleri öğütlerle yaşamın temel kural ve ilkelerinin bilinmesine yardımcı olurlar. ⓘ
Birbirleriyle Çelişkili Atasözleri
Evrendeki her şeyin zıddıyla var olduğu olgusu atasözlerine de yansımıştır. Olumlu öğütlerin yanı sıra, yalnızca çıkara yönelik olumsuz öğütler veren atasözleri de vardır. "Devletin malı deniz, yemeyen keriz" atasözü bunun örneklerinden birisidir. Çelişkili atasözleri, ayrıca, toplumda ayrı düşünen grupları ve bu gruplar arasındaki ayrılıkları/çelişkileri ortaya koymaktadır. Örnekler:
- "Biri yer biri bakar; kıyamet ondan kopar" atasözü kişileri yoksul kimselere yardım etmeye teşvik ederken "Aç yanından kaç" atasözü bunun tersini öğütlemektedir.
- "Derdini söylemeyen derman bulamaz" atasözü kişileri dertlerini dostlarıyla paylaşmaya teşvik ederken "Sırrını verme dostuna o da söyler dostuna" atasözü bunun aksini savunmaktadır.
- "Her koyun kendi bacağından asılır" ve "kurunun yanında yaş da yanar."
- "İyi insan lafının üstüne gelirmiş" ve "İti an çomağı hazırla"
- "Taşıma suyla değirmen dönmez" ve "damlaya damlaya göl olur"
- "Zorla güzellik olmaz" ve "zora dağ dayanmaz". ⓘ
Öğüt ve Yargı
Deyimler bir anlatım biçimidir. Bir kavramı en güzel, en etkili biçimde anlatmayı amaçlar. Bu nedenle de deyimlerde, atasözlerinde olduğu gibi bir öğüt verme ya da bilgece sözler söyleme çabası yoktur. Attan inip eşeğe binmek, etekleri zil çalmak, ok yaydan çıkmak, bin dereden su getirmek gibi deyimlerde herhangi bir öğüt veya yargı yoktur. Ancak, "Ağaç yaşken eğilir", "Ne ekersen onu biçersin" gibi atasözlerinde yargı bulunmaz. Atasözleri ile deyimleri birbirinden ayıran en önemli özellik budur. ⓘ
Tümce Biçimindeki Atasözleri ve Deyimler
Bazı deyimler tümce biçimindedir. Tümce biçiminde olan bu deyimlerde yargı vardır. Bu nedenle atasözleri ile karıştırılabilir. Dağ fare doğurdu. / Delik büyük, yama küçük./ Yorgan gitti, kavga bitti. / Tencere yuvarlanmış, kapağını bulmuş. gibi deyimlerde de yargı vardır, ama öğüt yoktur. Atasözleri ve deyimler arasındaki bir fark da deyimlerin "öğüt" vermemesidir. ⓘ
Atasözlerini Deyim Olarak Kullanma
Birçok atasözü deyim olarak da kullanılır. Ancak deyimler genelde atasözü olarak kullanılmazlar. "Ne ekersen onu biçersin." atasözü bir konuşma ya da yazıda "Hamdi ektiğini biçti." şeklinde kullanıldığında deyim haline dönüşür. Örnek:
"Ayağını yorganına göre uzat" (atasözü) → "Ayağını yorganına göre uzatmak" (deyim)
"Doğmadık çocuğa don biçilmez" (atasözü) → "Doğmadık çocuğa don biçmek" (deyim)
"İtle yatan, bitle kalkar" (atasözü) → "İtle yatıp bitle kalkmak" (deyim)
"Aman diyene kılıç kalkmaz" (atasözü) → "Aman diyene kılıç kaldırmak" (deyim) ⓘ
Atasözlerinin çoğu bir anlatım biçimine dönüştüğü zaman deyim olur. Örnek:
Recep, ayağını yorganına göre uzatmadığı için iflas etti.
Otu çekip, köküne bakmadan, yani adamın ailesini iyice araştırmadan evlenirsen pişman olabilirsin. ⓘ
Hem Atasözü Hem Deyim Olarak Kullanılan Sözler
Bazı sözler hem atasözü hem de deyim özelliği taşır. Ancak bunların sayıları oldukça azdır. Aşağıda örnek olarak verilen sözler öğüt olarak kullanıldıklarında atasözü, konuşma biçimi olarak kullanıldıklarında deyim olur: "Üzümünü ye, bağını sorma", "Sen ağa ben ağa, bu ineği kim sağa?", "Çamsakızı çoban armağanı" "Atın ölümü arpadan olsun". ⓘ
Atasözü ve Deyimlerde Eylem Çekimi
Deyimler genellikle büyük eylem çekimlerine girer. Bu bakımdan atasözlerine nazaran çok daha fazla esneklik gösterirler. Oysa atasözlerinde bu esneklik yoktur. Atasözleri genellikle şimdiki zaman, belirli geçmiş zaman ve gelecek zaman kipiyle kurulurlar. İşte sizlere düşündürücü atasözlerinden bazıları; ⓘ
- Davulun sesi uzaktan kulağa hoş gelir.
- Sular bulanmadan durulmaz.
- Güzelliği bir sivilce, zenginliği bir kıvılcım yok eder.
- Bana arkadaşını söyle, sana kim olduğunu söyleyeyim.
- Yalancının evi yanmış, kimse inanmamış.
- İki gönül bir olursa; samanlık seyran olur.
- Ak akçe, karagün içindir.
- Aç tavuk kendini darı ambarında sanır.
- El elin eşeğini; türkü çağırarak arar.
- Bir elin nesi var iki elin sesi var.
- Dimyat'a pirince giden, evdeki bulgurdan olur.
- Üzüm üzüme, baka baka kararır.
- Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur.
- Bugünün işini yarına bırakma!
- Bakarsan bağ, bakmazsan dağ olur. ⓘ
Anlamları Yanlış Bilinen (Yanlış Kullanılan) Atasözleri
Atasözlerinin bir kısmında zaman içerisinde ses değişiklikleri yaşanmıştır. Fonetik ya da morfolojik bu değişiklikler neticesinde bugünkü kullanımlarında değişiklikler olmuştur. Yanlış kullanılan atasözlerinden bazıları ve orijinal halleri şöyledir:
- Su küçüğün söz büyüğün. (Sus küçüğün, söz büyüğün.)
- Su uyur, düşman uyumaz. (Sü uyur, düşman uyumaz.) (Sü: Eski Türkçede asker anlamındadır.)
- Anne gibi yar, Bağdat gibi diyar olmaz. (Ane gibi yar, Bağdat gibi diyar olmaz.) (Ane Bağdat dolaylarında yer alan bir uçurumun adıdır. Yar kelimesi burada uçurum anlamını karşılar.) ⓘ
İleri Okumalar
Esat Ayyıldız. “Arapça, Türkçe ve Kazak Dillerindeki Ortak Atasözleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Çalışma”. International Congress of Kazakhs History, Culture and Language: Full Texts Book. ed. Osman Kabadayı. Ankara: IKSAD Global Publishing House, 2021), 54-70. ⓘ
Ebrar Ayyıldız, Arap Dilinde Doğum ve Ölümle İlgili Deyimler. Ankara: Sonçağ Akademi, 2021. ⓘ